By Avrupa Birliği (AB) ile Orta Asya ülkeleri ortasında Nisan başında birinci kez düzenlenen tepe, Türkiye’de hiç beklenmedik bir nedenle yankı buldu.
Bu ülkelerin dorukta AB’yle imzaladıkları ortak bildiride, Kıbrıs adasında Türkiye’nin karşı çıktığı tezleri destekleyen bir husus yer aldı.
Bu unsur ile sırf Türkiye’nin tanıdığı “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti”nin kurulmasını kınayan ve tanımama daveti yapan BM Güvenlik Kurulu’nun 541 ve 550 sayılı kararlarına bağlı kalacaklarını açıkladılar.
Zirveye Orta Asya’dan beş devlet katılmıştı: Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Kırgızistan ve Tacikistan.
Bu ülkelerden Tacikistan hariç dördü, Kıbrıs’ın kuzeyindeki Türk idaresinin de gözlemci sıfatıyla katıldığı Türk Devletleri Teşkilatı’nda (TDT) yer alıyor.
Bu ülkelerin, TDT’ye karşın bu türlü bir bildiriye imza atması, Türkiye ile münasebetlerine dair soru işaretleri yarattı.
Peki Orta Asya ülkelerinin bu tavrı neden kaynaklanmış olabilir? Bölgeden uzmanlarla konuştuk.
Neden imzalamayı tercih ettiler?
Kazakistan’ın eski diplomatlarından, siyasi analist Kazbek Beysebayev, AB’nin Rusya’ya yaptırımlarının Kazak iktisadını de etkilediğini vurguluyor.
Beysebayev, AB’nin bu tepede duyurduğu 12 milyar euro’luk yatırım kelamının bu bağlamda kıymetli olduğunu düşünüyor:
“Bence bölgedeki ülkeler, bu ‘hediye’ için Türkiye’yi üzmeye değeceğini düşündüler.”
Kırgız memleketler arası ilgiler uzmanı Dr. Chinara Esengul de “Kültürel ve etnik bağlardan kaynaklanan duygusal yansılar anlaşılabilir. Ancak günümüzde dış siyasete taraf veren şey stratejik amaçlar ve yatırım fırsatları olmalıdır” diyor.
Orta Asya üzerine araştırmalar yapan İngiltere merkezli Central Asia Due Diligence’ın Özbek yöneticisi Alisher Ilkhamov ise bu unsurun muhtemelen Kıbrıs Cumhuriyeti’nin baskısıyla bildiriye eklendiğini söylüyor.
Ilkhamov, evvelden Orta Asya’nın AB’ye muhtaç hissederken günümüzde global gelişmeler nedeniyle AB’nin bölgeyle siyasi ve ticari paydaşlık kurmaya daha istekli olduğunu düşünüyor.
İmzacı ülkelerin bu nedenle isteseler bu talebe direnebileceğini düşünen Ilkhamov, buna karşın Kıbrıs’la ilgili maddeyi imzalamalarının Orta Asya ülkeleri için bir “hata” olduğu yorumunu yapıyor.
Özbek siyasi analist Rafael Sattarov ise bu görüşe katılmıyor.
“Gerçekçi olmak gerekirse Orta Asya o denli bir halde ki, bu ülkeler Kuzey Kıbrıs’ı umursamanın bedelini ödeyebilecek durumda değiller” diyor.
Orta Asya ülkelerinin Kıbrıs siyaseti nedir?
Görüştüğümüz uzmanlara nazaran Kıbrıs Türklerinin durumu Orta Asya ülkelerinin öncelikleri ortasında değil.
Bu ülkeler 1991’e kadar Sovyetler Birliği’nin bir kesimiydi ve bu yüzden 1974’te Türkiye Kıbrıs’a askeri harekat düzenlediğinde de, Kıbrıslı Türkler 1983’te tek taraflı olarak adanın kuzeyinde egemenliklerini ilan ettiğinde de bağımsız bir dış siyasetleri yoktu.
Eski Kazak diplomat Beysebayev “Kazakistan’daki insanların birçok Kıbrıs sıkıntısının ne olduğunu bilmez fakat orta sınıftan Türkiye’ye sık giden şahıslar bundan haberdardır” diyor.
Uzmanlara nazaran TDT’nin çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olması da kimi bölgesel meselelerin, Türk dünyasının öbür ucunda hissedilmesini zorlaştırıyor.
Kırgız memleketler arası münasebetler uzmanı Dr. Esengul “Reel politikada ulusal, bölgesel ve jeopolitik çıkarlar evvel gelir” diyor ve ekliyor:
“Uzak Türk topluluklarının meseleleri önceliklerimiz ortasında değil.”
Özbek siyasi analist Rafael Sattarov, Sovyetler’in çöküşünün akabinde Türkiye ile alakalar kurulurken de Kıbrıs’ın önceliklendirilmediğini söylüyor.
Sattarov’a nazaran TDT üye ülkelerinin ortak bir dış siyaseti yok ve bu türlü bir şeyden bahsetmek için çok erken:
“Bırakın ortak Türki dış politikayı, Orta Asya ülkelerinin kendi ortasındaki bölgesel entegrasyon bile tamamlanmış değil.”
Alisher Ilkhamov da yakın vakte kadar bu ülkelerin “yarı tarafsızlık” olarak isimlendirdiği, adadaki Türk idaresini tanımasalar da karşı da çıkmadıklarını söylüyor.
Ilkhamov bu doruktaki bildiriyle statükonun kırıldığını belirtiyor.
Türkiye’nin bu ülkelerle bağları nasıl etkilenebilir?
Zirveden evvelki beş ay içinde Kazakistan, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne elçi atamaya, Özbekistan ve Türkmenistan da İtalya elçiliklerini Kıbrıs’a akredite etmeye karar vermişti.
Zirvede bu bildirinin imzalanmasının ardındansa Türkiye, yaklaşık üç hafta boyunca hiçbir resmi açıklama yapmadı.
Dışişleri Bakanı Hakan Fidan 24 Nisan bir basın toplantısında gelen soru üzerine “Biz prensip olarak ailevi hususları kamuoyu önünde tartışmamayı tercih ediyoruz” dedi.
Fidan’ın açıklamasından evvel konuştuğumuz uzmanlar da Türkiye bu mevzuyu açıkça tartışmayacağını varsayım ediyor.
Bu uzmanlar böylesi bir sıkıntının Türkiye ile başka TDT ülkelerinin ilgisini bozamayacağını düşünüyor.
Kıbrıs’ın TDT’deki statüsü değişebilir mi?
Türkiye dışında hiçbir ülkenin tanımadığı “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti” (KKTC), 2022 yılında TDT’ye gözlemci üye oldu.
Bu, adadaki Türk idaresinin İslam İşbirliği Teşkilatı’ndan sonra ikinci kıymetli memleketler arası gözlemciliği oldu.
Kırgızistan’dan Dr. Razak Uulu, bugüne kadarki TDT tepelerinde Kıbrıs’tan sırf Türkiye’nin bahsettiğine dikkat çekiyor ve ekliyor:
“Burada bir uyuşmazlık var. Kimi ülkeler KKTC’nin gözlemci üyeliğini yok saymış üzere. Dolaysıyla Kıbrıs ve KKTC sorununun geleceği konusunda fevkalâde bir tepe ile karar alınmalı.”
Dr. Razak Uulu, Türkiye’nin Kıbrıs konusunu bölge ülkelerine anlatmakta zayıf kaldığını düşünüyor.
Eski Kazak diplomat Beysebayev, bu ülkelerin imzaladığı bildiriyle, kuzeydeki Türk idaresinin TDT’deki statüsünü tartışmaya açtıklarını söylüyor.
Özbek uzman Alisher Ilkhamov ise farklı bir görüşte.
Orta Asya ülkelerinin “yaptıkları yanılgıyı telafi etmek için”, Kıbrıs’ın kuzeyindeki Türk idaresinin TDT’deki statüsünü tam üye olmasa bile gözlemciden daha yüksek bir düzeye getirebileceğini düşünüyor.
Özbek analist Sattarov, üyelerin TDT’yi ana dış siyaset aracı olarak görmediğini ve bir “yedek takviye platformu” olarak kullandığını belirtiyor:
“Erdoğan için MHP ile koalisyonunda değerli bir yere sahip. Azerbaycan için diplomatik izolasyonda olmadığını göstermenin bir yolu. Orta Asya ülkeleri içinse çok istikametli dış siyasetlerinin bir ayağı.”
Orta Asya için AB, Türkiye’den daha mı değerli?
Görüştüğümüz uzmanlar, Orta Asya ülkelerinin dış siyasette Çin, Rusya, ABD, AB ve Türkiye üzere güçler ortasında bir istikrar kurmaya çalıştığını ve tek bir aktöre bağımlı olmak istemediklerini söylüyor.
Özbek analist Rafael Sattarov, “Türkiye’nin Orta Asya’daki tesiri artmakta olsa da hâlâ Rusya ve Çin’in gerisinde” diyor.
Sattarov, Orta Asya ülkelerinin kendi ortalarındaki entegrasyon için AB’yi de bir model olarak gördüğünü belirtiyor.
Bir başka Özbek uzman Alisher Ilkhamov da Türkiye ve AB’nin farklı açılardan kıymetli olduğunu söylüyor.
Örneğin mümkün bir Rus işgali durumunda AB’nin kınama ve yaptırımın ötesine geçmesini beklemediğini lakin Türkiye’nin Orta Asya’ya silah gönderebileceğini düşünüyor.
Kırgız milletlerarası alakalar uzmanı Dr. Chinara Esengul ise ülkesinin çok istikametli dış siyaseti ile ilgili “Stratejik ortaklarımız Rusya, Çin ve Batı (özellikle de Avrupa ülkeleri) olmaya devam ediyor” diyor.
Eski Kazak diplomat Beysebayev de 12 milyar euro’luk yatırım kelamının Kazakistan için AB’yi kıymetli bir partner haline getirdiğini vurguluyor.
Türk devletleri bir gün Kıbrıs’taki Türk idaresini tanıyabilir mi?
Bu mevzuda uzmanların farklı görüşleri var.
Eski Kazak diplomat Beysebayev “Sovyetler periyodunda bir gün Kazakistan’ın bağımsız olabileceğini hayal bile edemezdik. O günü çok uygun hatırlıyorum, bağımsızlık ilanımızdan sonra bizi tanıyan birinci ülke Türkiye oldu” diyor.
Beysebayev, Kıbrıs’ın kuzeyindeki idaresinin yalnızca Türk devletleri tarafından değil, dünyanın geri kalanı tarafından da “er ya da geç” tanınacağını düşünüyor:
“Bu tip tanınmalar çoklukla, dünyadaki müesses nizamı değiştiren değerli olaylar gerçekleştiğinde olur. Günümüzde de bu türlü olayların gerçekleşmesine daima birlikte şahit oluyoruz.”
Özbek analist Sattarov ise Orta Asya ülkelerinin Ukrayna’dan bağımsızlığını ilan eden Donbas’ı yahut Kırım’ın Rusya tarafından ilhakını da tanımadığını hatırlatarak Kıbrıs’ın kuzeyindeki idaresi tanırlarsa ikili standartla suçlanabileceklerini belirtiyor.
Yine de “asla asla dememek lazım” diyor ve ekliyor:
“Günümüzde kural temelli global sistem çatırdıyor… Ancak yeniden de bu fakat çok uzun vadede mümkün olabilir. Duygusal dayanışmayı gerçek diplomatik hareketlerle karıştırmamak lazım.”
Bir başka Özbek uzman Ilkhamov ise memleketler arası tanınmanın, Türkiye’nin en yakın müttefiki Azerbaycan’la başlayabileceğini, lakin ondan sonra Orta Asya’ya yayılabileceğini söylüyor.
Kırgız milletlerarası alakalar uzmanı Dr. Esengul ise buna pek ihtimal vermiyor:
“Tabii ki tarihi ve kültürel olarak Türkiye ve Kıbrıslı Türklere yakın hissediyoruz. Fakat dış siyaset realizm, jeopolitik ve çok katmanlı çıkarlara nazaran yürütülür.”
Türkiye Kıbrıs için baskı yapıyor mu?
Kıbrıs Cumhuriyeti’nin 2004’te Annan Planı’nı reddetmesi ve 2015’te başlayan birleşme müzakeresinin 2017’de çökmesinin akabinde Türkiye, bundan sonra Kıbrıs’ta birleşme müzakerelerine değil Kıbrıs’ın kuzeyindeki Türk idaresinin memleketler arası tanınmasına odaklanacağını açıkladı.
Peki Türkiye bunun için TDT’deki müttefiklerine bir baskı yapıyor mu?
Eski Kazak diplomat Beysebayev, Ankara’nın bu hususta Türk devletlerine bir baskı yaptığını düşünmüyor, “Bunun yerine dayanışma talep ediyorlar” diyor.
Özbek uzman Ilkhamov da rastgele bir baskı uygulanıyorsa bile, kapalı kapılar gerisinde olduğu için bilinmediğini söylüyor.
Kırgızistan’dan Dr. Razak Uulu, Türkiye’nin şu anda bu sıkıntıyla ilgili “baskı yapamayacağını” söylüyor ve ekliyor:
“Hem ekonomik problemler hem ülkenin iç siyasetindeki istikrarsızlıklar nedeniyle [Türkiye] memleketler arası alanda onları kaybetmek istemiyor.
“Türkiye KKTC’yi tanınması için inanılmaz tepe düzenleyebilir, tekliflerde bulunabilir, fakat baskı yapmaz.
“Türkiye ile Orta Asya ülkeleri ortasında önemli ölçüde ticaret, yatırım ve kültürel bağlantılar var. Bunlar bir anda baskı ile silinmeye değmez.”
