By Azerbaycan Savunma Bakanı Zahir Hasanov’un 19 Mayıs’ta İsrail’e yaptığı ziyaretle iki ülke ortasındaki yakın münasebet bir defa daha gündeme geldi.
İsrail Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya göre Savunma Bakanı Israel Katz, Azerbaycanlı mevkidaşına ülkesinin İsrail’e Hamas’ın 7 Ekim 2023’teki akınlarının akabinde verdiği takviye için teşekkür etti.
Katz ayrıyeten Azerbaycan’ın Eurovision Müzik Yarışı’nın heyet oylaması kısmında İsrail’e 12 tam puan vermesinin iki devlet ve halk ortasındaki “gerçek dostluğun göstergesi” olduğu yorumunu yaptı.
Kafkaslar’dan Orta Doğu’ya uzanan iki ülke ortasındaki iştirakinin temeli, Azerbaycan’ın 90’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını ilan etmesine dayanıyor.
İsrail, 1991’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıyan birinci ülkelerden biri oldu. Bundan kısa mühlet sonra diplomatik münasebetler tesis edildi, İsrail Bakü’de büyükelçilik açtı.
BBC Türkçe‘ye konuşan uzmanlar, kültürel bağlar ile temeli atılan münasebetlerin vakitle güç, savunma ve istihbarat üzere stratejik alanlarda iş birliği üzerinden geliştiğini söylüyor.
Gelinen noktada iki ülke birbirlerini “stratejik ortak” olarak tanımlıyor.
Azerbaycan, Hamas’ın 7 Ekim ataklarından sonra İsrail’in Gazze’de başlattığı operasyonlara karşın ülkeyi desteklemeyi sürdüren, nüfusunun birden fazla Müslüman tek ülke.
Ancak iki müttefik, bilhassa Türkiye üzere bölgesel aktörler kelam konusu olduğunda birbirlerinin hassasiyetlerine itina gösteriyor.
Kültürel iş birliğinden stratejik ortaklığa
Azerbaycan-İsrail bağlarının bugün en çok öne çıkan istikametleri güç ve güvenlik alanlarındaki iş birliği.
Azerbaycan, Müslümanların çoğunlukta olduğu ülkeler ortasında en büyük Yahudi azınlığa sahip ülkelerden.
Dünya Yahudi Kongresi’ne nazaran Azerbaycan’da 7 binden fazla Yahudi bulunuyor. Farklı kaynaklara nazaran bu sayı 30 bine kadar çıkıyor.
Azerbaycan Memleketler arası Bağlantılar Analiz Merkezi Yönetim Kurulu Lideri Ferid Şefiyev, Azerbaycan’daki Yahudi diasporasının 1000 yıllık geçmişi olduğunu ve ilgilerin gelişmesindeki itici güçlerden birinin bu diaspora olduğunu söylüyor.
Kadir Has Üniversitesi’nden Doçent Doktor Salih Bıçakcı, bu temeller çerçevesinde iki ülke ortasında “karşılıklı, uzun müddetli ve inanç üzerine dayalı bir ilişki” geliştiğini anlatıyor.
Azerbaycan dış siyaseti üzerine çalışan bağımsız araştırmacı Nesrin Gadimova-Akbulut da BBC Türkçe’ye yaptığı yazılı değerlendirmede, iki ülkenin “örtüşen bölgesel çıkarlara ve birbirlerinin gereksinimlerini karşılayacak kaynaklara sahip olduklarını” tabir ediyor.
Araştırmacı, İsrail’in güç gereksiniminin yarısından fazlasının Azerbaycan tarafından karşılandığına dikkat çekiyor.
Petrol tedariğinin büyük kısmı Türkiye’yi de kapsayan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Çizgisi üzerinden sağlanıyor ve Akdeniz’deki gemiler ile İsrail’e taşınıyor.
İsrail ve Azerbaycan arasındaki enerji iş birliği yalnızca bununla sonlu değil.
Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi SOCAR, Ocak’ta İsrail’in en büyük ikinci doğal gaz kaynağı olan Tamar Gaz Alanı’nın paylarının yüzde 10’unu satın aldı.
İkili bağlantıların en değerli ögelerinden oburu ise savunma sanayi.
Gadimova-Akbulut, Azerbaycan’ın 2016-2021 yılları ortasında savunma ithalatının neredeyse yüzde 70’inin İsrail’den geldiğini vurguluyor.
Araştırmacı, İsrail tarafından sağlanan gelişmiş teçhizatın bilhassa 2020’deki Dağlık Karabağ Savaşı’nda kilit rol oynadığına dikkat çekiyor.
Doç. Dr. Salih Bıçakcı, konuyla ilgili şu değerlendirmeyi yapıyor:
” Güç ilgileri, gaz alakaları, petrol bağları, askeri ekipman alakaları çok değerli. Birçok sorundan ötürü Azerbaycan’ın o ekipmanları almak için İsrail yerine koyacağı kimse yok.”
Bıçakcı, son yıllarda savunma alanında ilerleme kaydeden Türkiye’nin Azerbaycan için savunma ithalatı konusunda bir alternatif haline geldiğini ve Bakü’nün bu mevzudaki açığını “yavaş yavaş doldurmaya başladığını” vurguluyor.
Türkiye İhracatçılar Meclisi’nin 2024 yılı ihracat raporuna nazaran Azerbaycan, yüzde 5’lik hissesiyle Türkiye’nin savunma sanayindeki en büyük dördüncü ihracat ortağı.
Ferid Şefiyev, Azerbaycan-İsrail ilgilerinin sadece “petrol-silah takasına” indirgenemeyeceğini söylüyor ve ekliyor:
“Bunun ötesinde bilhassa Azerbaycan’ın İran’a yakınlığını göz önünde tutulduğunda daha büyük tarihi ve jeopolitik çıkarlar var.”
İran faktörü
İsrail’i bölgedeki bir numaralı rakibi kabul eden İran, Azerbaycan ile kara sonu paylaşıyor. Tahran idaresi, Azerbaycan’ın rakibi Ermenistan’ı destekliyor.
Yaklaşık 90 milyon nüfusa sahip İran’da en büyük azınlık küme, etnik Azeriler.
Bu kümenin, nüfusun üçte birini oluşturduğu iddia ediliyor. İran Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan da bu azınlığa mensup.
Tel Aviv Üniversitesi Ulusal Güvenlik Çalışmaları Enstitüsü’nden Dr. Gallia Lindenstrauss, İsrail ve Azerbaycan’ın İran’ın “yayılmacı ve istikrarı bozan siyasetlerinden derin tasa duyduklarını” söylüyor:
“Ayrıca ikili alakalarını milletlerarası ve bölgesel sistemdeki istikrarsızlığı çözmek için bir yol olarak görüyorlar. Bazen, bulundukları mahalle ve kısıtlamaların zorluğu yeterli anlaşılmadığı için Batı tarafından eleştiriliyorlar.”
Doç. Dr. Salih Bıçakcı, İsrail ve Azerbaycan’ın İran’ın bölgedeki nüfuzunu kısıtlamak için iş birliği yaptığını anlatıyor.
“İsrail’in ekipmanlarıyla İran’ı dinleyebileceği en yakın nokta şu an prestijiyle orası” diye konuşan Bıçakcı, Azerbaycan ve İsrail ortasında istihbarat alanında da iş birliği olduğu değerlendirmesini yapıyor:
“Bu bahiste Azerbaycan kıymetli bir rol oynuyor. Bu söylenmiyor, çok lisana getirilmiyor. Ancak bu türlü bir nosyonu ve misyonu var.”
Nesrin Gadimova-Akbulut, Bakü’deki İlham Aliyev hükümetinin İran’daki azınlığa yönelik “ayrılıkçılık ya da otonomi talepleri” olmadığını belirtiyor:
“Bu açıdan bakıldığında Bakü, kökleşmiş global ve bölgesel güçlerle istikrar inşa etme yaklaşımını izliyor.”
Hamas’ın 7 Ekim taarruzları ve Gazze
İsrail’in Hamas’ın 7 Ekim ataklarından sonra Gazze’de başlattığı askeri operasyonlar bölgede istikrarları değiştirdi.
Aradan geçen iki yılda İran birinci kere İsrail’i direkt balistik füze ve silahlı insansız hava araçlarıyla maksat aldı.
Lübnan ve Suriye’de harekatlar düzenleyen İsrail’in gayesinde ise Gazza dışında, İran takviyeli kümeler da vardı.
İsrail’in Gazze operasyonları sonucu ortalarında Türkiye’nin de olduğu birçok ülke İsrail ile diplomatik ilgileri kısıtladı yahut ekonomik yaptırım uyguladı.
Ancak Azerbaycan, Gazze operasyonlarındaki can kayıplarına reaksiyon göstermekle birlikte İsrail’e dayanağını sürdürdü.
Gallia Lindenstrauss, Azerbaycan’ın Gazze’de yaşananlardan “endişe duymasına” karşın bu süreçte “yapıcı bir rol oynadığını” vurguluyor.
Ferid Şefiyev ise Bakü’nün 7 Ekim akınlarını kınadığını ve Gazze’deki can kayıplarına yönelik derin tasalarını lisana getirdiğini vurguluyor, Azerbaycan’ın tavrını ise şu sözlerle özetliyor:
“Azerbaycan iki devletli tahlili destekliyor. Ramallah’ta ofisimiz var. 2009-2010’dan bu yana Azerbaycan’da tam teşekküllü bir Filistin elçiliği var. İki devletli tahlili, Filistin’in bağımsızlığını destekliyoruz.”
Azerbaycan’ın 2023’ten bu yana Tel Aviv’de İsrail Büyükelçiliği de bulunuyor.
Nesrin Gadimova-Akbulut, 2000’lerde açılan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Çizgisi’nin Azerbaycan’dan Akdeniz’e ve bilhassa İsrail’e güç sevkiyatı konusunda “kilit koridor” vazifesi gördüğünü vurguluyor.
Salih Bıçakcı, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Sınırı’nın 2023 sonrası süreçte İsrail tarafından güç tedariği için tercih edildiğine dikkat çekiyor ve şunları kaydediyor:
“En herkesin ambargo koyduğu devirde İsrail’in petrol alabileceği yerler muhakkak: Ya Norveç ya Azerbaycan.
Norveç lojistik açıdan kıymetli hale geliyor. Azerbaycan bu açıdan çok avantajlı bir hale geliyor.
Azerbaycan bu mevzuda hiçbir boykot, kısıtlama göstermedi. Bunun karşılığını da hem bedel hem de yatırım olarak aldılar.”
Türkiye faktörü
Uzmanlar, İsrail-Azerbaycan bağlarında Türkiye faktörünün yadsınamayacağını vurguluyor.
Türkiye, müttefiki Azerbaycan ve 7 Ekim 2023’ten sonra sert lisanla eleştirdiği İsrail ortasındaki yakın münasebetlere dair kamuoyuna açık tenkitlerde bulunmaktan kaçınıyor.
Türkiye ve İsrail ortasında 1949’da tesis edilen diplomatik bağlantılar, 2010’daki Mavi Marmara olayından sonra krize girdi.
Aradan 10 yılı aşkın mühlet geçmesinin akabinde taraflar bağlantıları yine tesis etmek için teşebbüste bulundu.
İsrail Cumhurbaşkanı İzak Herzog ve devrin İsrail Başbakanı Yair Lapid’in art geriye Türkiye’ye yaptıkları ziyaretlerin akabinde iki ülke Ağustos 2022’de ilgilerde tam olağanlaşmaya gitti.
Ancak İsrail’in 7 Ekim akınlarının akabinde Gazze’de operasyon başlatmasıyla iki ülke de büyükelçilerini geri çekti.
Ankara İsrail’in operasyonlarını sert lisanla kınadı, 2024’te İsrail ile ticareti kestiğini duyurdu. Türkiye ayrıyeten İsrail’e hava alanını kapattı.
Son olarak İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’nun Mayıs başında planlanan Azerbaycan ziyareti için Türkiye’nin hava alanını açabileceği sav edildi.
Ancak Cumhurbaşkanlığı İrtibat Başkanlığı Dezenformasyonla Çaba Merkezi (DMM), 3 Mayıs’ta yaptığı bir paylaşımda bu türlü bir durumun “söz konusu olmadığını” duyurdu.
Dr. Gallia Lindenstrauss, Azerbaycan-İsrail bağlantılarının, 1990’larda “İsrail, Azerbaycan ve Türkiye ortasında üçlü bir alakanın modülü olarak” kuvvetlendiğini belirtiyor.
Doç. Dr. Salih Bıçakcı, Azerbaycan’ın hem Türkiye hem de İsrail ile güzel alakalar sürdürdüğünü ve bu yüzden iki ülke ortasında arabuluculuk yapacak kapasitede olduğu değerlendirmesini yapıyor.
Azerbaycan geçmişte de Türkiye ve İsrail ortasında diplomatik alakaların yine tesis edilmesine arabuluculuk yapmıştı.
Ferid Şefiyev bu süreci hatırlatıyor ve şunu ekliyor:
“Bence arabuluculuk konusunda en yanlışsız adres biziz. Zira hem Türkiye’nin çıkarlarını büsbütün takip ediyoruz hem de İsrail ile çok yeterli bir konumda olduğumuz ilgiler var.”
Lindenstrauss da Türkiye ve İsrail’in ortasının açılmasının Bakü’de olumsuz karşılandığını, bu yüzden Azerbaycan’ın başta Suriye’de olmak üzere arabuluculuk teşebbüslerinde bulunduğu değerlendirmesini yapıyor.
İlgili haberler
