By
TRAKYA Üniversitesi’nden öğretim vazifelisi sanat tarihçi Altay Bayatlı, Osmanlı’ya 88 yıl boyunca başşehirlik yapan Edirne’de sarayın 17’nci yüzyıldaki halini harita üzerinde en net gösteren gravürü bulduklarını söyledi. Gravüre İsviçre’nin Zürih kentindeki arşivlerde rastladıklarını söyleyen Bayatlı, “Haritada bir ayrıntı var; köşedeki lejantında diyor ki ‘Biz, bu haritayı hazırlarken Katip Çelebi’den faydalandık.’ Bu çok kıymetli bir ayrıntı. Zira Katip Çelebi, matematikçi olduğu kadar, Osmanlı haritacısıdır. Onların bunları biliyor olup, bunlardan faydalanarak çizmesi, bizim için çok kıymetli bir kaynak. Böylece Edirne Sarayı’nın, takriben 17’nci yüzyıldaki halini tanım ettiğini düşünmekteyiz” dedi.
Osmanlı padişahı 2’nci Murad devrinde 1450 yılında üretimine başlanan ve Fatih Sultan Mehmet devrinde imali tamamlanan Edirne Sarayı; savaşlar, yaşanan sarsıntı ve yangınlar sonucu uğradığı tahribatlar nedeniyle yıkıldı. Sarayda Cihannüma Kasrı, Adalet Kasrı, Kum Kasrı, Hamam ve Mutfağı ile saray giriş kapısının bir kısmı bugüne kadar ulaştı. Ayakta kalan yapılarla birlikte kaybolan öbür kısımların yine açığa çıkarılması için Kültür ve Turizm Bakanlığı, Edirne Valiliği ve Trakya Üniversitesi, alanda 2010 yılında ortak hafriyat ve onarım çalışması başlattı. Çalışmalardan sonra, mutfak ve hamam restore edilip ayağa kaldırıldı. Hafriyatlar ve öbür yapıların ihya edilmesi çalışmaları devam etti. Hafriyat çalışmaları, 18 Ekim 2023’te Cumhurbaşkanlığı Ulusal Saraylar Başkanlığı’na devredildi. Ulusal Saraylar Başkanlığı tarafından ihya çalışmalarının sürdüğü saray, akademisyenlerin araştırmalarına husus olmaya da devam ediyor.
‘SİYAH-BEYAZ BİR ÇİZİMİ VARDI’
Trakya Üniversitesi’nde öğretim vazifelisi, sanat tarihçisi Altay Bayatlı, İsviçre’nin Zürih kentinin internette açık kaynaklarındaki arşivlerinde yaptıkları araştırmalarda, sarayın 17’nci yüzyıldaki durumunu harita üzerinde en net gösteren gravüre rastladıklarını söyledi. Edirne Sarayı’nın tasvir edildiği gravürün, Türkiye’de siyah-beyaz bir çiziminin olduğunu belirten Bayatlı, “Tosyavizade Rıfat Osman’ın, 1881 yılında yayınlanmış Antonie Galland’ın günlüklerine ilişkin bir yayından bize aktardığı siyah-beyaz bir çizim vardı. Daha sonra Süheyl Ünver hocamız, bunu 1957 yılında ‘Edirne Sarayı’ diye Türk Tarih Kurumu’nda yayınladı, çok özel bir kitaptır esasen. Orada Edirne Sarayı ile ilgili siyah-beyaz bir çizim vardır. Biz buna Zürih arşivinde rastladık. Enteresan bir haritanın üzerinde, farklı bir halde, daha net, daha düzgün bir formda çizilmiş. Sonra anladık ki bu çizim, bunların öncüsü. Yani evvel Edirne hakkında bilgi verilirken Galland’ın günlüklerinde kullanılmış. Daha sonra da Rıfat Osman, bunu kendi kalemiyle çizerek bize aktarmış, Süheyl hoca da Edirne Sarayı kitabında bunu kullanmış. Bu silsileyi takip ettik” dedi.
‘GÜNÜMÜZE AKTARILAN TÜM YAYINLARIN ÖNCÜSÜ’
Gravürün bulunduğu haritanın, bugüne kadar gelen tüm yayınların öncüsü niteliğinde olduğunu söyleyen Bayatlı, “Bu soylu, o periyodun oryantalist dediğimiz soylularından. Bilhassa Orta Doğu’da atlarla ilgilenen birisi. Ona bu haritayı Joseph Riedl isminde, o vakitlerin ünlü bir haritacısı çizip, ikram etmek için yola çıkıyor. Carl Stein diye birinden faydalanıyor. Carl Stein’i araştırdık. Stein de gravürler üzerine devrin bir uzmanı. Haritanın üzerinde Edirne ile İstanbul’un bir planı var. Bu planın üzerinde Topkapı’yı tercih etmeyip, Edirne Sarayı’nı çok hoş halde gravür hale getirmiş. Harita, büyük bir harita lakin bilhassa dijitalde yaklaştığınız vakit Edirne Sarayı’nı ayrıntılı, gravür halinde çizmiş. Tabi bu çizim 1812 yılına ilişkin, bahsettiğim tüm yayınların öncüsü. Biz bunu keşfetmiş olduk ve ayrıntılı bir formda Edirne Sarayı hakkında bize bilgi vermekte. Bu doğrultuda Edirne Sarayı’nın etrafındaki birtakım yapıları da görebiliyoruz. Zira aktarılan çizimde alt taraf kullanılmamış, bu görselde net bir biçimde görünmekte” diye konuştu.
Bayatlı, haritanın üzerindeki bilgilerden, görselin sarayın 17’nci yüzyıldaki halini yansıttığını belirterek, “Saray hakkında, anladığımız kadarıyla 1600’lü yıllardaki haline bir atıf yapmakta, yani tam 1812’deki haline değil de daha erken haline. Zira haritada çok kıymetli bir ayrıntı var; köşedeki lejantında diyor ki, ‘Biz, bu haritayı hazırlarken Katip Çelebi’den faydalandık.’ Bu çok kıymetli bir ayrıntı. Zira Katip Çelebi, matematikçi olduğu kadar, tıpkı vakitte Osmanlı haritacısıdır. Onların bunları biliyor olup, bunlardan faydalanarak çizmesi, bizim için çok değerli. Bundan ötürü bizim için çok kıymetli bir kaynak. Böylece Edirne Sarayı’nın, takriben 17’nci yüzyıldaki halini tanım ettiğini düşünmekteyiz. Tahrip edilmeden evvelki hali” dedi.
‘EDİRNE SARAYI’NIN TERCİH EDİLMESİ ENTERESAN’
Gravürde Topkapı Sarayı yerine Edirne Sarayı’na yer verilmesine de dikkat çeken Bayatlı, “Haritada İstanbul’un pozisyonunu görebiliyoruz. Aslında haritanın alt tarafında hem Edirne’nin hem de İstanbul’un yakın bir planını da vermişler. Beni en çok etkileyen kısmı, Topkapı Sarayı’nı değil de Edirne Sarayı’nın burada gravür olarak kullanılması çok enteresan bir tercih. Bunu da haritanın armağan edildiği Rzewuski’ye bağlıyorum. Zira Osmanlı ve Orta Doğu, Rzewuski’nin çok ilgilendiği bir nokta ve ona armağan olarak verileceği için, onun ilgisini çekecek yerin tercih edildiğini düşünüyorum” tabirlerini kullandı.
‘YAPILARIN TESPİTİNDE YARARLI OLABİLİR’
Gravürün, bugün yapılan çalışmalara da ışık tutması açısından yararlı olabileceğini kaydeden Bayatlı, “Bu şekil kayıp olan ya da menşeini bilmediğimiz gravür ya da çizimleri, bazen haritalar üzerinde kullanıyorlar. O açıdan bize en azından Edirne Sarayı’yla ilgili göremediğimiz ya da etrafında olan ve günümüzde varlığını sürdürmeyen birtakım yapıların tespitinde yararlı olabilir. Küçük ayrıntıları şayet net görebilirsek, bunlar bize şu anki yapılan çalışmalarda yarar sağlayabilir. O yüzden ben bunları çok kıymetli buluyorum” dedi.
