By Zürih Üniversitesi’nden biyolog Mélissa Berthet, Science mecmuasında yayımlanan ve lisan ile hayvan irtibatının evrimine dair anlayışımızı kökten değiştiren çalışmayı kıymetlendirdi. Araştırma, bonoboların sözleri belli bir tertip içinde kullanarak manalı iletiler oluşturabildiğini ortaya koyuyor.
Bonoboların doğal ömür alanı olan Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki Kokolopori Topluluk Rezervi’nde sesli irtibatlarına dair kapsamlı bir araştırma yapıldı. Bu çalışma, bonoboların sesli bağlantılarının büyük ölçüde sözdizimi temelli olduğunu ve insan lisanıyla şaşırtan benzerlikler taşıdığını ortaya koyuyor.
Hayvan seslerini manalandıran bir sistem kuruldu
Hayvanlarda kelam diziminin incelenebilmesi için öncelikle izole ve birleşik davetlerin manalarının kapsamlı bir formda anlaşılması gerekiyor. Bu, uzun yıllardır bilim insanlarının karşılaştığı büyük bir zorluktu; çünkü hayvanların zihinlerine nüfuz etmek ve çığlıklarının manasını çözmek hayli zorlayıcı bir süreçti.
Zürih ve Harvard Üniversiteleri’nden biyologlar, bu zorluğu aşmak için hayvan seslendirmelerinin manasını kesin olarak belirleyen yeni bir sistem geliştirdi. Bu prosedür, bonoboların hem izole hem de birleşik davetlerine uygulanarak tüm seslendirmeleri kapsadı.
Araştırmada, bonoboların haykırışlarının “Gel” üzere bir buyruk verebileceği, “Hareket edeceğim” üzere gelecekteki bir aksiyonu duyurabileceği, “Korkuyorum” diyerek içsel bir durumu söz edebileceği yahut “Bir avcı var” halinde dışsal bir olaya atıfta bulunabileceği varsayıldı.
Seslerin yayıldığı şartlar ayrıntılı bir halde incelendi
Çağrıların manasını insan yanlılığından uzak bir biçimde değerlendirebilmek için bağlam tahliline büyük ehemmiyet verildi. 300’den fazla bağlamsal parametre kullanılarak, davetin yayıldığı şartlar ayrıntılı bir formda incelendi.
Örneğin, çevresel ögelerin (yakınlarda öbür bir bonobo kümesi var mı, hava durumu nasıl?) ve davet yapan bonobonun davranışlarının (besleniyor mu, hareket ediyor mu, dinleniyor mu?) yanı sıra bağıran bonobo ve izleyicilerinin bağırıştan sonraki iki dakika içinde yaptığı aksiyonlar tahlil edildi.
Bu ayrıntılı bağlam tahlili, her bir seslendirmeyi güçlü bir halde bağlı olduğu bağlamsal ögelerle eşleştirmeyi mümkün kıldı. Örneğin, bir bonobo belli bir çağrıyı her yaptığında hareket etmeye başlıyorsa, bu davetin “hareket edeceğim” manasına gelme mümkünlüğü epeyce yüksek görüldü.
Araştırma, bu yaklaşımı kullanarak bonoboların davetlerini ve manalarını içeren kapsamlı bir kelamlık oluşturmayı başardı. Bu kelamlık, hayvan irtibatının anlaşılmasında bir dönüm noktası niteliği taşıyor ve bir çeşidin tüm seslendirmelerinin manasının belirlendiği birinci çalışma olarak dikkat çekiyor.
İnsan lisanından daha karmaşık bir yapı
Araştırmamızın ikinci evresinde, bonoboların davet kombinasyonlarının bileşimsel özellik taşıyıp taşımadığını ve bu davetleri sözler halinde birleştirme yeteneklerini belirlemek üzere yeni bir formül geliştirildi.
Çalışman bileşimsel sözdizimin temel ögelerini sergileyen çeşitli davet kombinasyonlarını ortaya koydu. Dahası, bu kombinasyonlardan kimilerinin insan lisanındaki daha karmaşık sözdizim yapılarıyla dikkat cazip benzerlikler taşıdığı görüldü.
İnsan lisanında sözdizimi iki farklı biçimde karşımıza çıkar. Kolay sözdizim, her bir öğenin genel manadan bağımsız biçimde katkıda bulunmasını söz eder ve kombinasyonun manası, öğelerin ferdî manalarının toplamından oluşur. Örneğin, “sarışın dansçı” sözü, hem sarışın hem de dans eden kişiyi tanımlar. Bu kişi birebir vakitte bir doktor ise, “sarışın doktor” olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Lakin daha karmaşık bir sözdizimde, öğeler bağımsız bir manaya sahip değildir. Bir öğe başkasını değiştirecek halde etkileşime girer. Örneğin, “kötü dansçı” sözü, dansçı olan kişinin berbat olduğu manasına gelmez. Bu kişi birebir vakitte bir doktor ise, “kötü doktor” olduğu sonucuna varamayız. Bu durumda “kötü” sözü, “dansçı” sözünün manasını değiştirir ve bağımsız bir mana taşımaz.
Kuşlar ve primatlar üzerinde yapılan evvelki araştırmalar, hayvanların kolay kompozisyonel yapılar oluşturma yeteneğine sahip olduğunu ortaya koymuştu. Fakat daha karmaşık bir sözdizimine dair kesin bir ispat şimdi bulunamamıştı; bu durum, kelam diziminin sırf insanlara has olduğuna yönelik görüşleri güçlendirmişti.
Semantik bir alan oluşturuldu
Araştırmada, dilbilimden ilham alınarak bonoboların davet kombinasyonlarının bileşimsel özellikler taşıyıp taşımadığını incelemek için yeni bir formül daha geliştirildi.
Bir kombinasyonun geçerli kabul edilmesi için üç ölçüt sağlanması gerektiğini belirledik: Öncelikle, kombinasyonu oluşturan ögelerin birbirinden farklı manalara sahip olması gerekiyor. Akabinde, birleşimin kendisinin, bu ögelerin bağımsız manalarından farklı bir manaya sahip olması gerekiyor. Son olarak, birleşimin manasının, ögelerin manalarından türetilmiş olması gerekiyor. Ayrıyeten birleşimin manasının, ögelerin manalarının toplamından daha fazlasını söz edip etmediğini tahlil ederek, bu kompozisyonelliğin karmaşıklığını değerlendirdiler.
Bu tahlil için bonoboların davetlerinin manalarını çok boyutlu bir halde temsil eden bir “semantik alan” oluşturuldu.
Bu dilsel yaklaşım, bonobolara mahsus bir semantik alan oluşturarak her bir çığlık ve çığlık kombinasyonunu bağlamlarına nazaran haritalamayı mümkün kıldı. Bu prosedürle, çığlıkların manaları ile kombinasyonlarının bağları ölçülebilir hale gelirken, hangi kombinasyonların kompozisyonellik kriterlerini karşıladığı ve karmaşıklık seviyeleri (basit yahut karmaşık) tahlil edildi.
4 farklı kombinasyon ortaya konuldu
Araştırma, davetlerin manalarından türeyen genel manalara sahip dört farklı davet kombinasyonu ortaya koydu. Her bir çığlık cinsinin, en az bir kompozisyonel kombinasyonda yer alması, bonobo bağlantısının temel bir özelliği olarak sözdizimsel bir yapıya sahip olduğunu gösteriyor. Tıpkı insan lisanında olduğu üzere, bonoboların irtibatında de sözdizimi merkezi bir rol oynuyor.
Daha çarpıcı bir bulgu ise, bonobo haykırış kombinasyonlarından üçünün, insan lisanının sıradan kompozisyonel yapılarına büyük ölçüde benzerlik göstermesi. Bu bulgu, hayvanların davetleri karmaşık hallerde birleştirme yeteneğinin sadece insanlara has olmadığını ve bu marifetin düşündüğümüzden çok daha eski evrimsel köklere dayanabileceğini ortaya koyuyor.
Bu alan, kişisel davetler ile kombinasyonları manaları ortasındaki benzerlikleri ölçmeyi sağladı.
İnsan lisanında, emsal manalara sahip sözcükler ekseriyetle benzeri bağlamlarda kullanıldığından, dağılımsal bir anlambilim metoduyla bonobo davetleri haritalandı.
Örneğin, “maymun” ve “hayvan” sözleri sıklıkla “tüylü” ve “orman” üzere tabirlerle birlikte kullanılarak birbirine yakın manalar sergiliyor. Buna karşılık, “hayvan” ve “tren” sözleri çoklukla farklı bağlamlarda kullanılarak daha az benzerlik gösteriyor.
Bu araştırma, lisandaki sözdiziminin evrimine dair çarpıcı bilgiler sunuyor. Şayet bonobo kuzenlerimiz, tıpkı beşerler üzere bileşimsel sözdizimini aktif bir halde kullanıyorsa, bu durum son ortak ceddimizin da tıpkı yeteneğe sahip olabileceğini düşündürüyor. Araştırma bulguları, daha küçük sesli ünitelerden karmaşık manalar oluşturabilme hünerinin, atalarımızda en az 7 milyon yıl evvel var olmuş olabileceğine işaret ediyor. Bu bulgular, sözdiziminin sırf insan lisanına has bir yapı olmadığını ve lisanın ortaya çıkmasından çok daha evvel var olabileceğini ortaya koyuyor.
