By Kırklareli Üniversitesi Toplumsal Bilimler Meslek Yüksekokulu Öğretim Üyesi Dr. Cem Sökmen, “İbn Haldun Akademi 2025″ kapsamında ” Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’un Kültürel Bağlantı Mekanları” başlıklı bir sunum yaptı.
İlk olarak 2023’te “Estetik”, geçen yıl ise “Seyreltilmiş Zamanlar” temalarıyla gerçekleştirilen akademi programı bu yıl “Geliştiren Kültür ve İklim” temasıyla İbn Haldun Üniversitesi Külliyesi’nde gerçekleştiriliyor.
Sökmen, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’un Kültürel İrtibat Mekanları” başlıklı sunumunda, kahvehane ve kıraathanelerin tarihî ve kültürel olarak değerli bir toplumsallaşma yeri olarak hizmet verdiğini söyledi.
İstanbul’da “Suriçi” olarak tabir edilen bölgenin kadim bir manası olduğuna işaret eden Sökmen, “Çorlulu Ali Paşa Medresesi, Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (İLESAM) ve Türkiye Muharrirler Birliğinin (TYB) olduğu yerler, bu bölgenin değerli yerlerinden birkaçıdır. İstanbul Üniversitesinde lisansımı tamamladım ve bu yerlere sık sık gittim. Orada değerli isimlerle tanıştım. Bu yerler birçoğumuz için okul dışında vakit geçirdiğimiz ve kendimizi geliştirdiğimiz yerlerdi.” dedi.
İlerleyen vakitte bu toplumsallaşma yerlerdeki tecrübeye odaklandığını lisana getiren Sökmen, “İstanbul’un kültürü, tarihi ve gündelik hayatına dair okumalar yaptım. Geniş bir kültürel tarihe sahip bu yerlerin ortaya çıkış ve değişimine odaklandım. Bütün bu araştırmalarla kahvehane ve kıraathanelerin, kültürel transfer kelam konusu olduğunda çok değerli bir manaya sahip olduğunu gördüm.” sözlerini kullandı.
“İstanbul’daki birinci kahvehane 1554’te açılıyor”
Cem Sökmen, kahvehanelerin 1500’li yılların başında ortaya çıktığını söz ederek, şu bilgileri verdi:
“Kahvehaneler, kahve bitkisinin bulunmasıyla ortaya çıkıyor. İstanbul’daki birinci kahvehane 1554’te açılıyor. İstanbul, Suriçi, Üsküdar ve Eyüpsultan’dan ibaret olan ve 1950’lerin başına kadar nüfusu 1 milyonu aşmayan bir kent. Kent temel olarak konut, cami ve çarşıdan oluşuyor. Bugünkü bildiğimiz manada meydanlar ise o devir kelam konusu değil ve bu yerler, 19. yüzyılda kentin değişmesiyle ortaya çıkıyor. Kıraathaneler de buna paralel olarak başlangıçta meydanların oluşmasıyla kuruluyor. Bu da klâsik gündelik yapının değişimi manasına geliyor. Kıraathaneler, bu türlü bir vakitte bir toplumsallaşma yeri olarak hayatımıza giriyor.”
Kahvehanelerle kıraathaneler ortasındaki farkın ehemmiyetine de dikkati çeken Sökmen, şöyle devam etti:
“Neden kahvehane varken, farklı bir form gelişim gösteriyor? Ben, bu sorunun peşinden gittim. Beyazıt Meydanı’nda 1850’lerde Sarafin Efendi isimli Ermeni bir vatandaş kendi ismiyle anılan bir kıraathane kuruyor. Burada İstanbul’da yayımlanan gazetelerin yanı sıra Avrupa’daki gazete ve mecmualar de yer alıyor. Eski mecmualar ve gazeteler burada birikiyor, kelam konusu yer, kültürel bir merkeze dönüşüyor ve yerin müdavimleri oluşuyor. Kıraathaneler insanların bir ortaya geldiği kültürel bir havza olarak ortaya çıkıyor.”
Sökmen, kahvehaneden kıraathaneye dönüşümün değerli ve herkese hitap eden bir manaya sahip olduğunun altını çizerek, “Bu nedenlerinin bir tarafında 2. Mahmut’la başlayan çağdaşlaşma hareketi vardır. Tıbbiye, harbiye ve mühendislik okulları bu devirde açılıyor. Burada yeni bir jenerasyon ortaya çıkıyor, okur müelliflik artıyor ve bu beşerler kıraathanelere gidiyor. Elhasıl yeni devir, yeni olay ve yeni yerleri, bu yerler ise yeni insanları ortaya çıkartıyor. Bab-ı Ali, Beyazıt, Şehzadebaşı ve Beyoğlu, İstanbul’un kıraathane merkezleri olarak karşımıza çıkıyor.” dedi.
“Kıraathaneler, yeni gelişen siyasal ve kültürel ortamın yerleri olarak değerli bir role sahip olmuştur”
Söz konusu yerlerin sırf “okuma” manasında değil, farklı toplumsallaşma pratikleri için de bir merkez olarak kullanıldığını belirten Dr. Cem Sökmen, “Fevziye Kıraathanesi, Türkiye Futbol Federasyonunun birinci yeridir. Ayrıyeten burası hem tiyatro hem de konferansların düzenlendiği bir kültürel odaktır. Beyazıt Meydanı’nda bulunan ‘Küllük’ daha sonra bu yerin yerini alan ‘Marmara Kıraathanesi’, müellif ve okurlar için bir buluşma yeri olmuştur. Tıpkı bunun üzere Beyoğlu’ndaki Baylan Pastanesi de bir çekim merkezi olarak kıymetli bir manaya sahip olmuştur.” diye konuştu.
Sökmen, kahvehane ve kıraathanelerin, uzun bir devir boyunca bilgi ve haberleşme şebekeleri olarak değerli bir rol icra ettiğinin altını çizerek, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“İçinde yaşadığımız devirde kıraathanelerin tabir ettiği mana sönümlenmiş durumda. Artık kent genişlemiş, hayat değişmiş, vaktin diğer bir ruhu ortaya çıkmıştır. Şimdilerde kitle irtibat araçlarının toplumu daha fazla tesiri altına aldığı bir periyotta yaşıyoruz. Evvel radyo, akabinde televizyon, şimdilerde ise toplumsal medya kıraathanelerdeki faaliyeti ortadan kaldırmıştır. Kıraathaneler, kentin bir devir bilgi şebekesi vasfına sahipti. Bugünlerde ise geçmişe nazaran çok daha fazla buluşma yeri var. Lakin bu yerler, kıraathanelerin vakti için taşıdığı mananın hayli uzağındadır.”
