By PKK, 12 Mayıs’ta yayımladığı bir açıklama ile kendini feshettiğini duyurdu.
Örgüt, “pratikleşme süreci Abdullah Öcalan tarafından yönetilmek ve yürütülmek üzere” örgütsel yapısını feshettiğini, silahlı gayret usulünü ve PKK ismiyle yürütülen çalışmaları sonlandırdığını söyledi.
Fesih süreci muvaffakiyete ulaşırsa 40 yılı aşkın yakın süren çatışmalar son bulmuş olacak.
Peki dünyanın başka ülkelerinde bu tip müzakereler nasıl yönetildi?
İspanya’dan Endonezya’ya, Guatemala’dan Kuzey İrlanda’ya kadar dünyanın önde gelen barış süreçlerinde neler yaşandı?
Taraflar, süreçlerin tıkandığı ya da çöktüğü devirlerden ne cins dersler çıkardı?
BBC Türkçe‘nin 2013’te yayımladığı Barışa Giden Yol yazı dizisinden yola çıkararak bu sorularını cevaplarını araştırdık.
Endonezya: Felaketle gelen barış
Endonezya’da devlet ile etnik küme Açelerin temsilcileri ortasındaki barış süreci, bir doğal afetin akabinde başladı.
Endonezya’nın çoğunluğunu oluşturan Cavalıların kontrolündeki ülke idaresine karşı kimi Açeler bağımsızlık kazanmak maksadıyla 1976 yılında Özgür Açe Hareketi’ni (GAM) kurmuştu.
Çatışmaların kıymetli bir kısmı Suharto’nun 31 yıllık baskıcı idaresi sırasında yaşandı.
1998’de Suharto idaresinin sona ermesinde kısa mühlet sonra, 2000 ve 2001 yıllarında İsviçre’nin Cenevre kentinde birinci müzakereler yapıldı fakat başarısız oldu.
Müzakereleri takip eden Endonezyalı gazeteci olan Mohamad Susilo, Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye birinci görüşmelerin başarısız olmasıyla, savaşın daha da şiddetli bir hal aldığını söyledi.
Sonrasında, devlet ve Açeleri barış muahedesine götüren süreci başlatansa politik bir gelişme değil bir doğal afet oldu.
Aralık 2004’te yaşanan tsunami felaketi Açe bölgesini yerlebir etti.
Felakette 200 binden fazla insanın ölmesi ülkede farklı bir atmosfer yarattı.
Çatışma süreci, 15 Ağustos 2005’te Finlandiya’nın başşehri Helsinki’deki barış görüşmelerinde varılan uzlaşmayla sona erdi.
O gün, Açe bölgesindeki mescitlerde barış için topluca dua edildi.
Mohamad Sosilo, 2005’teki barış mutabakatının başarılı olmasının en büyük nedeninin, tsunami felaketinin yarattığı hava olduğunu söylüyor.
Endonezya devleti müzakerelerde verdiği kelamı tuttu ve Açelere özerk bir idareye sahip olma hakkı verildi.
Bu süreçte GAM silah bıraktı, silahlı gayret yürütmüş olanların topluma ahengi için projeler geliştirildi ve Açeler kendi yöneticilerini kendileri seçmeye başladı.
Gazeteci Susilo, doğal afetin belirleyici rolü nedeniyle Endonezya’daki barış görüşmeleri sürecinin öteki ülkelerdeki örneklerden farklı olduğunu söylüyor.
Susilo’ya nazaran modelin öbür ülkelerde uygulanması bu nedenle sıkıntı.
Ancak çıkarılabilecek dersler açısından şu yorumu yapıyor:
“Dürüst olmak gerekiyor. Düşmanınıza güvenmelisiniz. Somut şeyler sunmalısınız. Bütün bunlar için de bakışı taze, demokratik bir hükümet gerekiyor.”
İspanya: Sokak aksiyonlarıyla gelen silah bırakma
İspanya’da etnik küme Baskların bağımsızlığı için 1959’de kurulan Bask Yurdu ve Özgürlüğü (ETA) örgütü, 2017’de silahlara veda etti.
Bu tecrübesi kendine has kılan ise silah bırakma sürecinde Bask halkının içinden gelen reaksiyonun de tesirli olmasıydı.
İspanya’da Francisco Franco diktatörlüğü periyodunu takiben 1978’de başlayan demokratikleşme sürecinin modülü olarak Bask bölgesine özerklik tanındı.
Ancak özerkliğe karşın Bask sorunu yıllarca devam etti.
ETA ve yasal kolu olarak görülen Birlik Partisi (Batasuna), Bask bölgesinin bağımsızlığı talebiyle uğraşını sürdürdü.
Süreci yıllarca yakından takip eden Basklı gazeteci Martin Aldalur, Barış Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye yaptığı değerlendirmede “bu tıp süreçlerde haklar ortasındaki diyalog ihtiyacına” dikkat çekti.
Aladur, “Barışın lakin diyalogla gelebileceğini anlamak değerli. Biz Bask sürecinde şunu öğrendik; bu diyalog yatay olmalı ve halkı politik olarak sürece katabilmeli. Hükümetin diyaloğa girmek istemediği vakitlerde dahi barış inşa edilebilir” dedi.
Yıllar içinde ETA’nın şiddet aksiyonları Bask bölgesinde de halkın bir kısmı tarafından reaksiyon gördü.
Baskların reaksiyonu 1990’larda sokaklara taşarak ¡Basta Ya! (Artık Yeter) hareketini tetikledi.
Halk beyaz bayraklarla ve ellerini havaya kaldırılıp avuçlarını açarak yürüyor ve ETA’nın şiddet hareketlerini bitirmesi istiyordu.
Bu baskının da tesiriyle ETA silah bırakma sürecine girdi.
İspanyol devleti, ETA ile direkt müzakereleri reddetti.
ETA’nın silahsızlanması, milletlerarası örgütler, kilise, sendika ve bireylerin kendilerne mahsus işbirliğiyle sağlandı.
Örgüt, 2017’de arabuluculara silahların nerede olduğu bilgisini verdi.
Bir devir ETA’nın siyasi kanadına başkanlık yapan Arnaldo Otegi, 2017’de BBC’ye şu yorumu yapacaktı:
“Silahlı gayret daha evvel bitmeliydi. Toplumumuz bu adımı daha evvel atmamızı istedi, dinlememiz lazımdı.”
Sri Lanka: Müzakereler çökünce gelen askeri çözüm
Çatışma tahlilleri literatüründe Sri Lanka modeli terimi, çatışmaların askeri prosedürlerle bitirilmesini tanımlamak için kullanılıyor.
Kimilerine göreyse bu bir “katliam modeli”.
Sinhala halkının büyük çoğunluğunu oluşturduğu Güney Asya’daki Sri Lanka’da, iktidar ile Tamil azınlığın temsilcisi silahlı Tamil İlam Kurtuluş Kaplanları örgütü yıllarca savaştı.
Çatışmaları sonlandırmak üzere 2000’lerin başlarında barış görüşmeleri başladı.
2008 başında Sri Lanka devleti, her yıl tekrar yürürlüğe giren ateşkesi Tamil Kaplanları’nın “terör faaliyetlerini” münasebet göstererek iptal etti.
Ordu bunun üzerine örgüte yönelik havadan, denizden ve karadan çok kapsamlı bir harekat başlattı.
Operasyonlar sonucunda Tamil Kaplanları’nın birçok üyesinin yanı sıra üst seviye başkanlar de öldürüldü.
Devlet, 19 Mayıs 2009’da zafer ilan etti ve yetkililer “terörizmin askeri yollarla bastırılabileceğini gösterdiklerini” açıkladı.
Birleşmiş Milletler ve memleketler arası insan hakları örgütlerine nazaran bu süreçte, ortalarında sivillerin de bulunduğu on binlerce kişi hayatını kaybetti.
Peki barış görüşmeleriyle başlayan süreç neden çöktü?
Sri Lanka’da 2002 ve 2004 yılları arasında savunma bakanı olarak görev yaparken Tamil Kaplanları’yla müzakere sürecini yürüten Austin Fernando, Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye yaptığı değerlendirmede kamuoyunun hazırlanmasının ehemmiyetine dikkat çekti:
“Bu lisanın kurulması gerekir. Oğlunu savaşta kaybetmiş bir askerin annesine ‘Eğer savaşı bitirirsek öteki oğlun hayatta kalabilecek’ demek gerekir. Teröristler tarafında da tıpkı anlayışın gelişmesi gerekir.”
Fernando’ya nazaran süreçte hükümetin en büyük eksikliklerinden biri, müzakereler konusunda kapsayıcı olmamasıydı.
İkinci eksik ise devlet kademesinde “barış konusunda bir birliğin sağlanamaması” oldu.
Eski bakan, özellikle ordunun müzakereler konusunda gönülsüz olmasının süreci etkilediğini düşünüyor.
Fernando, barış sürecinde medyanın savaş yanlısı bir tavır içinde olduğuna da dikkat çekiyor.
Tamil Kaplanları’nı da eleştiren Fernando, örgütün samimi olarak barış sürecine girmediğini, müzakerelerin bitmesinin en değerli nedeninin bu olduğunu savunuyor.
ABD’de yaşayan avukat Viswanathan Rudrakumaran, Sri Lanka’daki barış müzakerelerinin kimilerinde masaya Tamil Kaplanları ismine oturan isimlerdendi.
Rudrakumaran kendini Tamiller’in global çaptaki örgütlenmesi olan “Tamil Eelam Geçiş Hükümeti” isimli oluşumun seçilmiş “başbakanı” olarak tanıtıyordu.
Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye konuşan Rudrakumaran, müzakerelerin kesilmesinin en kıymetli nedeninin o devirde devlet içindeki ahenk sorunu olduğunu savundu.
Rudrakumaran, barış görüşmelerinin başarısız olmasıyla ilgili milletlerarası topluma da sert tenkitler yöneltti.
Tamil Kaplanları’nın mağlubiyetiyle sonuçlanan büyük askeri harekat içinse “soykırım” terimini kullandı.
Rudrakumaran, çöken görüşmelerle ilgili “Bu çeşit müzakerelerde her vakit bir B planı şart” ihtarında bulundu.
Kuzey İrlanda: 13 yıllık barış süreci sabır ve itidal ile tamamlandı
Kuzey İrlanda’da yaklaşık otuz yıl süren şiddet olayları, 1998’de imzalanan “Hayırlı Cuma” muahedesiyle sona erdi.
İrlanda Kurtuluş Ordusu (IRA) örgütü silah bıraktı.
Cumhuriyetçiler ve İngiltere yanlıları Kuzey İrlanda’yı birlikte yönetmeye başladı.
Ancak tüm bunlar bir anda olmadı. Barış süreci yaklaşık 13 yıl sürdü.
ABD’li senatör George Mitchell bu süreçte kritik rol oynayan isimlerdendi.
Yıllar içinde siyasetçinin bu süreçte kullandığı kimi taktikler “Mitchell ilkeleri” olarak isimlendirildi.
Bu prensiplerin barış müzakerelerinde tıkanıklıkların önünü açan bir fonksiyona sahip olduğu yorumları yapıldı.
Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye tecrübelerini anlatan Mitchell, her ülkeye uygulanabilir hazır bir barış planı olmadığını vurguladı.
Mitchell, “Her çatışma kendine mahsustur, hepsinin şartları farklıdır. Hepsine uyan tek bir formül yok. Hepsi kendi tarihi bağlamında kendi özgünlükleri üzerinden değerlendirilmeli” dedi.
Mitchell süreçte müzakerelerin sürekliliğinin ehemmiyetine vurgu yaptı:
“Benim müzakerelere başlarken getirdiğim unsurlardan biri, ‘Müzakereleri şiddet olayları yüzünden sonlandırmayacağız’ oldu. Müzakereleri her hâlükârda, yıllarca sürdüreceğiz.”
Mitchell, müzakerelerin en güç taraflarından birinin toplumsal tabanı ikna etmek olduğunu vurguladı:
“Barış mutabakatından bir hafta evvel, Kuzey İrlanda’da yapılan kamuoyu yoklamaları halkın değerli bir kısmının müzakerelerin başarılı olacağına inanmadığını ortaya koymuştu. Bu çok güç bir durum. Bu yüzden politik liderliğin güçlü, cesaretli olması ve kuşkulara karşın müzakerelere devam etmeleri gerekir.”
Mitchell, müzakere sürecinin uzun süreceğini de hatırlattı:
“Uzun vakittir birbiriyle savaşan ve birbirini öldüren insanları bir ortaya getirmek, onların bir odada oturup samimi bir formda birbirilerini dinlemelerini ve birbirlerini anlamalarını sağlamak çok zordur. Bir dakika içinde söylediğim bu kelamların gerçekleşmesi, yıllar aldı. Burada sabır ve itidal kıymetlidir.”
Barış sağlansa bile toplum içinde itimadın oturmasının vakit alacağı ihtarını da yapıyor Mitchell:
“Bu çok uzun bir vakit alır. Kuzey İrlanda’daki itimat sorunu nesiller uzunluğu sürecek. İki toplum hâlâ iç içe geçmiş değil. Bence bunun için nesillerin değişmesi, çatışma sürecini hiç yaşamamış jenerasyonların gelmesi gerekiyor.”
Guatemala: Silahlar sustu, toplumdaki şiddet bitmedi
Güney Amerika ülkesi Guatemala’da, 1954’te gerçekleşen askeri darbeye solun silahlı gayretle karşılık vermesiyle başlayan 36 yıllık savaşta 200 binden fazla kişi hayatını yitirdi.
Silahlı örgüt Guatemala Ulusal Devrimci Birliği (URGN) ile devlet yıllar süren görüşmelerin akabinde 1996’da barışa ulaştı.
İnsan Hakları için Yasal Aksiyon Merkezi’nin (CALDH) kurucusu Frank William La Rue, bu süreçteki çalışmaları ile dikkat çeken isimlerdendi.
Bir devir Birleşmiş Milletler’in (BM) fikir ve tabir özgürlüğü hakkıyla ilgili özel raportörü olan La Rue, gayretlerinden ötürü 2004’te Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterildi.
Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye konuşan La Rue, Guatemala’da ortacılar üzerinden yürütülen barış sürecinin genel olarak başarılı bir tecrübe olduğunu söyledi.
La Rue, devleti barış görüşmelerine hem ulusal hem de memleketler arası etkenlerin ittiğini belirtti:
“[Devlet] askeri olarak yense de gerillaları bitiremiyordu. Gerillalar yıllarca savaşmaya hazırdı. Bu türlü bir durumda savaşın sonunun olmadığını gördüler.”
İlk görüşmelerin başlamasından sonra ateşkesin periyot devir kesildiğini fakat bunun görüşmeleri etkilemediğinin altını çizen La Rue, bunun, muvaffakiyetin en değerli etkenlerinden biri olduğunu belirtti.
Ona nazaran başarıyı sağlayan öbür bir etkense belirli bir evreye kadarki kapalılıktı: “Buralarda konuşulanlar barış muahedesi imzalanıncaya kadar hiçbir formda kamuoyuna aktarılmadı.”
La Rue, 1996’da imzalanan son mutabakattaki unsurlarının çok net olmasının da muvaffakiyet açısından değerli bir etken olduğunu söytledi.
Ancak La Rue, barışı garanti altına alacak ıslahatların gerekliliğini de vurguladı.
Guatemala, günümüzde Latin Amerika coğrafyasında örgütlü cürmün ve şiddet olaylarının en yüksek olduğu ülkelerden.
İngiltere’deki London School of Economics’teki Latin Amerika ve Karayipler çalışmaları kısmında öğretim üyesi Prof. Dr. Jenny Pearce, kıtadaki tüm barış müzakere süreçlerini incelemiş bir isim.
Barışa Giden Yol yazı dizisinde BBC Türkçe‘ye konuşan Pearce savaşın sona ermesiyle ülkede şiddetin sona ermediğini, bu çeşit tecrübelerde ekonomik kalkınma modellerin değiştirilmesi gerektiğini vurguladı.
La Rue de “Barış muahedesinden evvel kırsal kesimde var olan yoksulluk, mutabakattan sonra hiç değişmedi. Barış çok değerliydi zira askeri operasyonları bitirdi lakin gündelik hayattaki iktisat değişmedi. Örneğin toprak ıslahatı yapılmadı, toplumsal hizmetler iyileştirilmedi, sıhhat sistemi güçlendirilmedi. Bunlardan ötürü da birtakım beşerler hayal kırıklığına uğradı” diyor.
Pearce sürecin yalnızca elinde silah bulunduranları değil tüm toplumu ilgilendirdiğini belirtiyor ve sivil toplumun sürece iştirakine dikkat çekiyor.
Ancak sivil toplum derken burada sınıfsal bir sıkıntının var olduğunu da bilhassa vurguluyor.
Yerlilerin tıpkı vakitte ülkenin en fakirleri olduğuna dikkat çeken Pearce, sivil toplum kavramının bu tarafıyla de ele alınması gerektiğini lisana getiriyor.
Kolombiya: Eski şahin siyasetçiye Nobel getiren barış
Latin Amerika ülkesi Kolombiya’da devlet ile solcu örgüt Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri (FARC) ortasındaki çatışmaların geçmişi 1940’ların sonuna kadar dayanıyordu.
Yaklaşık 52 yıl devam eden çatışmalar, 2016 yılındaki bir barış muahedesiyle son buldu.
Aslında ülkede 1980’lerden 2000’lere kadar çeşitli barış süreci teşebbüsleri oldu lakin başarısızlıkla sonuçlandı.
2006 ile 2009 yıllarında savunma bakanlığı yapan, şahin bir başkan olarak görülen Juan Manuel Santos 2010’da devlet başkanı olarak iktidara geldi.
Seçim kampanyasında FARC’la gayret kelamı veren Juan Manuel Santos, kısa müddet sonra müzakere siyasetine gerçek yöneldi.
Kamuoyunda yapılan kimi yorumlara nazaran ağırlaşan operasyonlar sonucunda kimi kıymetli başkanlarını kaybeden ve üye sayısı azalan FARC, masaya oturmak zorunda kalmıştı.
Bir öbür yoruma nazaran ise Santos, sorunun askeri yollarla çözülemeyeceğini kabul etmiş ve ekonomik istikrar için barış sürecini kaçınılmaz görmüştü.
Dönemin Venezuela Devlet Başkanı Hugo Chavez de FARC ve Kolombiya devleti ortasında temas sağlanması için aracılık yaptı.
Farklı bölgesel ve global aracıların da olduğu görüşmeler bir müddet bilinmeyen sonra da kamuoyuna açık biçimde sürdürüldü.
Bu süreçte birinci olarak FARC, 2012 yılında tek taraflı ateşkes ilan etti.
Hemen akabinde Kolombiya ordusu da örgüte yönelik operasyonlarını durdurdu.
Ateşkes devir dönem çöktü fakat müzakere masası devrilmedi.
Barış süreci altı başlık üzerinden yürüdü:
Barışa dair hazırlanan plan 2 Ekim 2016’da referandumla halka soruldu.
Plan, yüzde 50,2’lik bir oranla reddedildi.
Ancak yapılan tenkitler doğrultusunda gözden geçirilen yeni yasal düzenleme Kasım 2016’da kabul edilerek yürürlüğe girdi.
İngiliz hükümetinin IRA mutabakatındaki baş müzakerecisi olan ve Kolombiya barış sürecinde Lider Santos’a danışmanlık yapan Jonathan Powell, 2016’da BBC‘ye verdiği röportajda, barış süreçlerini şöyle kıymetlendirdi:
“Genellikle, iki tarafından askeri olarak kazanamayacakları anladıkları ve iki tarafa da ziyan veren bir çıkmaza girildiğinde mutabakata varırsınız.”
Powell, barış ile ceza sürecini değerlendirirken ise “Bir istikrar kurmak zorundasınız” yorumunu yaptı:
“Kuzey İrlanda’da IRA teröristlerini yalnızca iki yıl sonra mahpustan çıkardık. Yapılması çok sıkıntı bir şeydi. Lakin bir terörist öndere gidip ‘Barış yapmak için bu muahedeyi imzalamanı ve 35 yıl mahpusa girmeni istiyorum’ derseniz, imzalamaya hazır olmayacaklardır.”
Aynı yıl BBC‘ye konuşan Santos da mutabakatla ilgili şu yorumu yaptı: “Bu muahede herkesi tatmin etmeyecek fakat barış getirecek bir mutabakat olacaktır ve bu da savaşa devam etmekten daha uygun bir muahededir.”
Santos, bu muahededen kısa müddet sonra Nobel Barış Ödülü’nün sahibi oldu.
