By Diyarbakır Müze Müdürlüğü başkanlığında, Kocaeli Üniversitesi’nden Prof. Dr. Ayşe Tuba Ökse’nin bilimsel danışmanlığında, Güneydoğu Anadolu Üst Dicle Vadisi’nde 2018-2023 yılları ortasında yürütülen, 5 kültürel katmanın ortaya çıkarıldığı Gre Fılla Höyüğü kazılarında, neolitik periyoda ilişkin yerleşimde erken periyot metalürjik faaliyetlerin gerçekleştirildiği belirlendi.
Farklı disiplinlerden akademisyenlerin bir ortaya gelmesiyle oluşturulan KOÜ Arkeometri Çalışma Grubu’nca elde edilen bulgular, ScienceDirect bilimsel yayın bilgi tabanında “Journal of Archaeological Science: Reports” dergisi ve Amerikan Bilimde İlerleme Derneğinin akademik dergisi “Science”de yayımlandı.
Kocaeli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Kısmı öğretim üyeleri Doç. Dr. Üftade Muşkara ve Doç. Dr. Ayşin Konak, Fen-Edebiyat Fakültesi Analitik Kimya Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Seda Karayünlü Bozbaş, Metalurji ve Gereç Mühendisliği Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mustafa Burak Telli’nin çalışmaları, metal sürece sürecine yeni bakış açısı sunarak, bölgedeki bakır sürece faaliyetleriyle ilgili en erken denemelerin günümüzden yaklaşık 10 bin yıl öncesine dayandığını ortaya çıkardı.
Muşkara, KOÜ Arkeometri Kümesi ile Gre Fılla kazılarından elde ettikleri bilgiler doğrultusunda “Son avcı-toplayıcılar tarafından erken bakır üretimi” başlıklı bilimsel makaleyi kaleme aldıklarını söyledi.
İnterdisipliner çalışmayla arkeolojik materyallerin, çeşitli kimyasal, fizikî prosedürlerle materyal özelliklerinin belirlenerek teknolojik özelliklerinin anlaşılmasına yönelik çalışmalar yürüttüklerini anlatan Muşkara, arkeoloji, kimya ve materyal alanında uzmanların bir ortaya gelerek arkeolojik sorulara yanıt aradıklarını belirtti.
Kazılarda bulunan bakırın kökeni Trabzon’a ait
Gre Fılla hafriyatında buldukları ısıl süreçlerle ilgili materyal kümesine ait, “Metalürjik faaliyetler nasıl olmuş? Bu kadar erken periyotta bakır personelliği var mıydı?” sorusundan yola çıkarak araştırma yaptıklarını aktaran Muşkara, “Bu araştırmada iki küme örnekte çeşitli incelemeler yaptık. Bu incelemeler sonucunda bir kümenin fırınla bağlı olduğunu, bir kesimin ise metalürjik bir süreç içinde oluşturulmuş materyal olduğunu anladık” diye konuştu.
Muşkara, çalışmalarla camlaşmış kütlesel modülün, sıcaklığın yaklaşık 1000 santigrat dereceye ulaştığı kapalı fırın ortamında oluştuğunu belirlediklerine işaret ederek, şöyle konuştu:
“Kapalı, ısı denetiminin olduğu bir fırın ortamı, yaklaşık 1000 dereceye kadar ulaşmış, buna ilişkin parçayı inceleyerek içinde küçük bakır modülleri ve yüzeyde bakır kalıntıları bulduğumuzdan, bu fırının bakır işçiliğiyle bağlı olabileceğini aklımıza getirdi. Bakır nesneyle yaptığımız inceleme, bunun yüksek sıcaklıkta eritilmiş örnek olduğunu, eritildikten sonra döküm yoluyla vurularak şekillendirildiğini gösteriyor.
Önceki arkeolojik bilgilerimiz bize prehistorik devirde insanların bakırı, bakır cevherini bildiklerini lakin bunu daha çok küçük süs eşyası ya da pigment olarak kullandıklarını gösteriyordu. Tabiatta bakır metalik olarak bulunuyor, bu buldukları metalik bakırı da dövme yoluyla tavlama formunda ısıl süreçle şekillendirerek istedikleri forma getirdikleri bilgisi kelam konusuydu. Yaptığımız incelemede, en azından yöresel olarak daha erken devirlerde ısıyla denemeler yapıldığını ve bu gerecin de eritilerek şekillendirildiğini gösteriyor.”
Buluntuların kökenini tespit edebilmek için kurşun izotop tahlili yaptıklarına ve şaşırtan sonuçlar elde ettiklerini aktaran Muşkara, şunları kaydetti:
“Gre Fılla, Diyarbakır ve Ergani madenlerine yakın olmasına karşın bu bakırın kaynağını Trabzon kökenli olarak bulduk. Bu da epeyce şaşırtan bir bilgiydi. Ergitme sisteminin en azından bir denemeyle başladığını gösteriyor. Bu endüstriyel, daima kullanılan bir süreç değil tahminen lakin birinci denemelerin başladığını gösteriyor. Anadolu için en erken eritme ve dökme, Mersin’de Yumuktepe’de milattan evvel 5 bin yılları olarak biliyoruz. Gre Fılla bulguları milattan evvel 8 bin yıllarında, yani 3 bin yıl üzere çok radikal bir değişim gösteriyor. Daha ilerleyen devirlerdeki üzere endüstriyel ve oturmuş bir teknoloji değil bu tahminen fakat deneysel bir yaklaşımın çok daha öncesinde başladığına dair ipucu veriyor.”
“Bakırın Trabzon’dan getirilmiş olması, doğayı çok düzgün gözlemlediklerini gösteriyor”
Arkeoloji Kısmı Prehistorya Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ayşin Konak da Gre Fılla’nın çanak-çömleksiz neolitik periyot yerleşkesi olduğunu ve yapılan hafriyatlarda uzun müddet burada konaklandığının anlaşıldığını kaydetti.
Konak, neolitik topluluklar özelinde Gre Fılla yerleşiminin, daha evvel yontma taş alet teknolojisinde kullanılan obsidiyenin, ham unsur olarak kaynaklarını tespit etme araştırmaları yürüttüklerini anlattı.
Neolitik toplulukların ortak paydada buluştukları birtakım özellikler bulunduğundan bahseden Konak, şu sözleri kullandı:
“Bu çalışma bize, bakırın da tedarik zinciri içinde yer aldığını gösterdi. Bu bağlamda bu toplulukların tahminen de birbirine benzemesine, mimari süreçler, birinci kez yerleşimlerin ortaya çıkması, dini inançlar, inanç sistemleri, ritüeller, tahminen de bu kadar ortak paydada birleşmeleri bu tedarik zincirleriyle karşımıza çıkıyor. Obsidiyen, Doğu Anadolu kaynaklarından getirilmiş, Gre Fılla’ya yakın kaynaklar değil. Bakırın Trabzon’dan getirilmiş olması, bu toplulukların tabiat ile çok daha içi içe yaşadıklarını ve doğayı çok daha güzel gözlemlediklerini gösteriyor. Bu periyotta, teknolojik bilginin göz gerisi edilemeyecek kadar yüksek olduğunu gösteriyor.”
Arkeolojik buluntuların kimyasal analizi
Bozbaş da arkeometriden gelen, çoğunluğu katı olan materyallerin kimyasal tahlillerini gerçekleştirdiklerini, spektrofotometrik tahliller yaptıklarını, Atomik Absorpsiyon aygıtı ile buluntulardaki bakır, demir üzere metallerin ölçüsünü belirlediklerini anlattı.
Birçok üniteyle multidisipliner çalıştıklarını vurgulayan Bozbaş, “Her materyalin geçmişteki tanımlamasının, toplumsal alakaların, irtibat ağlarının, kültürel varlıklarının araştırılabilmesi için o devirde var olan materyallerin yapısı ve kimyasını karakterize etmeniz gerekir. Karakterizasyon ve tahlil sistemi işin içine girdiğinde sırf arkeoloji değil, birçok bilim alanı işin içine giriyor. Bu çalışma, kimyanın her alanda, bilimin her alanında olduğuna ispat olan bir çalışma. Materyale bakarak formuyla sınıflandırabilirsiniz lakin içerisindeki kimyasal özelliklerini analizlemeden sınıflandırmanız ya da kaynağının nereden geldiğini bilmeniz zorlaşır.” tabirlerini kullandı.
Metalurji ve Gereç Mühendisliği Öğretim Üyesi Doç. Dr. Mustafa Burak Telli ise Arkeometri Kümesi ile arkeolojik numuneleri incelediklerini, projenin disiplinler ortası çalışmanın hoş bir örneği olduğunu belirtti.
